HORTEE OROMOOTA FINFINNEE

SEENAA HORTEE OROMOO MAGAALAA FINFINNEE FI SEENAA HUNDEEFFAMA MAGAALAA FINFINNEE

Shaggar/Finfinneen gosa Oromoo keessa isa tokkoo kan ta’ee fi dame Booraanaa keessa Tuulama kan jedhamuun abbaa

qabeenyaa taatee ture. Tuulama keessa gosti guddaa fi inni angafaa kan ta’e Galaan kan jedhamu. Qarqara kibba tulluu

Cuqqaalaa irraa ka’ee Hawaas (Hawaash) cehuun hanga walakkaa Shaggar/Finfinneetti tamsa’ee jira. Gosti kun balbala baayyee of jalatti kan qabu yoo ta’u hanga Wallootti diriiree jira.

Inni Lammaffaan Obo Tuulamaa immoo Galaan irraa gara kaabattii Caffee Doonsaa irraa kaasee hanga Qarree-Gowwaa jedhamuttii diriiree kan jiru yoo ta’u, naannoo Finfinnee/Shaggar kan qubatee, ilam angafaa Oboo kan ta’e gosa

Gumbichuu yoo ta’u hanga kaabaa Finfinnee/Shaggar naannoo Caancotti jira.

 (Gosa gurguddaa 7 qaba) ilmaan Oboo Finfinnee keessa warra jiran lamaan keessaa (Gullallee Oboo fi Gullallee Beeroo) gullallee Oboo Finfinnee

irraa kaasee gara kaabaa fi kaabaa dhihaatti/Lixaatti diriiree hanga baha laga Mogoritti yoo ta’u gara kibbaatti immoo

Galaan keessa gadi seenee jira. 

Inni sadeessoon immoo Eekkaa Oboo kan jedhamu Galaan irraa gara Kaabaa fi

Gullallee irraa gara bahaatti laga Qabbanaawaa (Qabbannaa)

irraa kaasee Finfinnee gara bahaa dhuunfatee hanga daangaa

Gumbichuutti deema (ilaamnaa sadii qaba) Lafti Shaggar/Finfinnee jedhamu kun bara Minilik qabamuun ishii beekamaadha. 

Jalqaba Qubsuma waraana fi maatii

nafxanyootaa yoo ta’u booda gara magaala guddiitti Empaayerittitti jijjiramee. Oromoonis bakka kana irraa

buqqifamee gara kutaa adda addaatti faca’uuf fi gosoota naannoo sana jiranitti makamee ture.

Ittii aanee Empaayerittii kan qabatees, bara Hayila Sillaasee,

Shaggar babal’achaa deemuun, Oromoota buqqisee godaansisuu itti fufe. Fakkeenyaf bakki Gootaraa jedhamuu fii

Fabrikaan Simmintoo ture sun bosaana dukkanaawaa fii Leenci

keessaa baroodaa akka ture jaarsoleen dubbataa turan.

Baruma bittaa H/Sillaasee kana naannoon Finfinnee kun

“mannaggashaa Awuraajjaa” jedhama. Finfinneen kantiiban

haa bultu malee, Awuraajjaa kana jala turte, awuraajjichis

akkuma qaamaa Finfinneetti ilaalama ture. Babal’ifannaan mootota habashaa bara Dargiis itti fufuun sirumaa hanga Km 125(kiiloo meetira) ta’a jedhamee odeeffamaa ture, Oromoota buqqiisuun bara dargiisi itti fufee ture.

Dabalataanis Shaggar karaa kibba Dhihaatin jahan(6n)

Bachootin daangeffama. Kan jechuun warra Finfinnee/Shaggar

keessaa gadi dhiibamanii, naannoo Sabbataa fi naannoo Furii

turan dabalatee jechaadha. Jahan Bachoo jechuun ilmaan jahan Bachoo-Tuulamaa hore jechaadha. Fakkeenya Meetta fi

Subba sadeen (3n) fi kkf.

Amma Bara wayyaanee buqqifamuun Oromoo itti hammaatee,

Sababni isaa misooma maqaa jedhuun gurgurtaa lafaa irraa

argamu maallaqa waan barbaadaniif, warra qabeenya qabanitti

lafa maqaa liizii jedhuu hanga waggaa 99ti kontiraata

gurguruuf waan ta’eef. Karoora Wayyaanee “Ammisti Amata

Pilaan” jedhuu inni jalqabaa ganda qonnaan bulaa Oromoo naannoo Shaggar 27 Finfinneetti dabalee karoorfatee ture.

Karoora waggaa shanii inni lammaaffaan immoo, gara Onaatti (waraadaaletti) cehee karoorfate. Karoorri waggaa shanii inni 3ffaa fi amma keessa jirruu fii dhumaa jiru kun immoo gara

Zoonitti cehee, gara Onaa (waradaalee) jahaa Finfinneetti dabaalee ture. Amma lafti zoonii kana keessaa guguramee,

Oromoon buqqa’ee dhumee jennaan, Maqaa “Zoonii addaa” jedhuu irraa haqanii qaama Finfinnee taasisuun, karoora waggaa shanii isa itti aanu qopheefachuuf ture. Kanaaf Karoorri

waggaa shanii wayyaanee inni ittii aanuu kan karoorfamu “Zoonii Addaa” irraa gara “Kutaa addaa” jedhamaa.

Kunis isa duraan “Shoe ykn Shawaa” jedhu sana gara Finfinneetti

karoorsuf kan tilmaamame fakkaata. Kun eegaa adeemsa keessa mirkanaaya.

Seenaa Finfinnee/Shaggar ilaalchisee barruu “Duudhaa” jedhu

irratte maxxanee dhihaatee ture keessaa hanga tokkoo akka

itti aanutti gabaabsee dhiheessuu yaalame.

Uummanni tokko biyya, ilmaan, qabeenya(kan uumamaa ykn kan ofii

horate ),waan arge, waan dhaga’e walumaa galatti waan

naannoo isaa jiruu fi jira jedhee amanu hundaaf maqaa

moggaasa. Akkaataan moggaasa maqaa kun waa’ee uumatichaa waan agarsiisu qaba. Fakkeenyaaf Oromtichi tokko

ilma isaatiin Galgaloo yoo jedhu waan jechuuf edate qaba.

Mucichi gara galgalaa dhalachuu isaa ykn, abbichi dhala kana kan argate umrii gara dullumaa keessa ta’uu, ykn ilmi dhalate

sun bara dullumaatti “abdii kiyya” jdhee yaadee ta’uu mala.

Warri intala isaani Gaaddisee yoo jedhan akkuma kana waan jechuu barbaadan qabu.Gaaddisa, dawoo,abdii dhala

isaaniirraa qaban muul’isuuf jedhaniiti. Orom-durii yoo waa moggaasu ergaa dabarsu qaba. Isa dhufutti waan agarsiisu

waan dhaammatutu jira. Maqaa baasee ittiin ergaa dabarfata.

Biyya isaa keessaa naannoo tokkoof yoo maqaa baasu akkataa

faana Oromummaa agarsiisutti, haala foolii Oromoo urgaa’uunin. Fkn. maqaa Gullallee jedhamee beekamu yoo

ilaalle, biyya Oromoo ta’uu agarsiisa. Faana Oromoo muul’sa.

Gullallee jechuun gosa Oromoo keessaa isa tokko waan ta’eef.

Oromoon gaafa biyya isaa dhabu waahedduu dhabe. Dhala

isaa maqaa ofii barbade,kan fedhii isaa guutu, ilaalcha isaa

calaqqisiisu, abdii fi hawwii isaa muul’isuun moggaasee

waammachuu dhoowwame. Tasa moggasee yoo argame ilmi/

intalli maqaa Oromootiin waamamu/tu ni tuffatama/mti, ni arrabsama/mti, akka ofitti qaana’an taasifamu. Dhala Oromoo

fi qe’ee Oromoo maqaa geeddaran. 

Oromoo faana balleessuuf duula bara dheeraa fi tarsimoo addaatiin qindaa’e geggeessan. Godaannifni madaa duula kanaa muul’su har’allee ilmaan

Oromoo fi qe’ee Oromoorraa hinbanne. Dhalli Oromoo maqaa

Oromootiin waamamuutu miidhaga. Dacheen Oromiyaa moggasa Oromootiin waamamuutu irraa tola. Kana hunda

gochuuf dhaloonni saba kanaa mirgas dirqamas niqabu.

Koloneeffataan biyya humnaan qabate maqaa itti jijjiiree akka

abbaan biyyaa biyya isaa dagatu gochuuf akeekkatee hojjechuun waanuma jiru. Kan dabe qajeelfachuun garuu dhimma abbaati. “Kan cunqursaan dhoksuuf yaale ifatti basuuf carraaquun dhimma yeeroon gaafatu.” Jechaa, Seenaa

Finfinnee Keessaa Waan Muraasa Oromoon baruu qaba jennu

Wal Barsiisuf yaalla.

Abbaa biyyummaa Oromoo hubachuu fi Finfineen kan Oromoo

ta´uu shakkiin hin jiru. Kana dagachuun hardhallee borullee

seeraa fi seenaan kan nama gaafachiisu ta´a. Kanaaf kana

duuba Oromoon bakkoota kana qayyabatee itti dhimma bahuu

(ittin waamuu) qaba.

Finfinneen qaama Oromiyaa akkuma taate hunda bulchinsa

Oromiyaa jala turte. Ilmaan Oromoo weerara Minilikiin dura

Finfinnee Bulchaa Turan kessaa akka fakkeenyaati:

Caffee Tuulamaa : kan bulchaa ture gooticha Oromoo-Tufaa

Munaa.

Birbirsa fi Mana Gullallee : kan bulchaa ture -Qajeelaa Dooyyo

Teechoo/Teessoo :kan bulchaa ture -Guddataa Araddoo

Boolee: Kan bulchaa ture -Shubbuu Ejersaa

Boolee Bulbulaa: kan bulchaa ture- Soraa Lomee

Kolfee /Qaraniyoo/: bulchaa ture -Axalee Jaatanii

Daalattii kan bulchaa ture- Jamo Dabalee

Jarsaye kan bulchaa ture -Galatee Ashate

Ekkaa kan bulchaa ture- Abeebee Tufa

Karra Shanan Finfinnee

Finfinneen karra ykn qarmammeettii shan qabdi ture.Shana

isaaniituu maqaa maqaa ofii qabu. Isaanis :

Karra Qirxii – karaa gara kaaba geessu

Karra Qoree – karaa Jimmatti geessu

Karra Allo- Karaa Walloo/Daseetti nama geessu

Karra Qaalluu/Qaallitti- karaa Bishooftuutti nama geessu

Karra Gafarsaa- Gara dhiyaatti kan geessu

iii. Bulchiinsota duraanii keessatti akkaataa Onoota caasaa

bulchiinsa

Finfinnee fi maqaleen naannolee akka armaan gadii fakkaata.

Ona Caffee Tumaa

Finfinnee :– Hora saawwan Gullallee fi Galaan arraabaa turan

amma bakka “Filwuha” jedhamu

Hurufa Doobbii:- Bakka maqaan ammaa Jaan Meedaa,

Embaasi Egypt, Hospitaala Minilik, bakka qubtuma waraanaa

isaanii godhatani dha.

Dirree Caffee Araaraa- Bakka amma Yuniversity kiiloo jaha/

sidist kilo/, Hospitaala Yakkaatiti 12 jedhamu dabalatee fi

naannoo isaa jiru dha.

Dhummuugaa: – bakka amma Ginfillee jedhamu ture.

Keelloo Masqalaa- Bakka amma yuniversity kiiloo Afur jiruu,

parlaamaa, Bataskaana Qiddist Maramii, fi Qiddisit Sillasee,

bakka amma Baasha waldachilot jedhamu, fi bakka amma

xiyyit beet jedhamu.

Tulluu Heexoo Diimtuu: – bakka amma masaraan

mootummoota habashaa jiru, taaboti Gabrelii jiruu, buufata

polisaa Keessa fi bakka Baahitaa jedhamu.

Dhakaa Araaraa: – Bakka amma Fit barri, bakka poolis garaaj

jedhamu, bakka amma hooteelli Sharaatan jiru, bakka Iteegee

maski jedhamu, fi bakka amma hoteelli Hilton jiru.

Qarsaa:- kun ammoo bakka amma kasanchis jedhamu irraa

kaasee haga xiyyit bet jedhamu ammata.

Awwaaroo:- bakkuma amma Awwaaree jedhamu dha.

Hulluuqoo korma:- bakka amma bataskaanni Isxifaanos

jedhamu jiru, bakka amma Masqal addababay jedhamu, fi

bakka amma Raas Birruu safar jedhamu ammata.

Hora finfinnee:- bakka amma Fil wuha jedhamee beekamu,

bakka mana masaraa mootummaa isa lammaffaa fi awwaaree

dabalata.

Dolloo Biddeena: – bakka amma Baqloo beet, Gootaraa fi

Walloo safar jedhamu

Dabbasoo: – bakka amma lagahar mashulakiyaa jedhamu.

Haada Amma – bakka amma Teelee Garaji, bataskaana

Carqos jedhaman

Ona Birbirsa yaa´ii Gooroo

Waddeessa: – bakka amma piyaassaa, Charchar godaanaa, fi

Araadaa Goorgis jedhamu

Maarama Birbirsaa: – bakka amma bataskaanni Gorgis jiru

Ona Qarsaa

Hurufa Raaree :– bakka amma buufati konkolaataa dhaabbatu,

bakka amma raas Ganamee safar jedhamu fi Addisuu Mikaa’êl

jedhamu dabalata.

Sokorruu :– Bakka amma hospitaala Amanu´el jiru, bakka

amma dhaabba midhanii (ihiil barandaa), massaalamiyaa, fi

kowaas meedaa jedhamu ammata.

Sulula Garbii :– Bakka amma Taklahaymaanotii fi Cid taraa

jedhamee beekamu ture,

Garbii: – bakka amma Sangaa tara fi Ambaxxaa makkalakayaa

jedhamudha.

Qarsaa: – bakka amma Markaatoo, Ameerikaan gibbii, fi

masgiida Anuwaar isa gudda fi naannoo isaa dabalata.

Baro Kormaa: – bakka amma Gollaa Mikaa´el, Raas

Tasammaa safar, hospitaala Xiqur Ambassaa, fi bakka waajirrii

dhimma daangaa cehuu (imegrashin) jedhamu ammata.

Dachee Golbaa:– bakka amma Addis katamaa jedhamu kana.

Ona Gullallee ykn mana Gullallee

Adaamii:- bakka amma bataskaanni Rufaa´el jedhamu jiru,

Sameen mazagajaa, fi Sameen Total jedhamanii fi naannoo

ishee hammata

Diddiimtuu – bakka amma Shogolee jedhamee beekamu

ammata.

Qaallee:– Bakka amma Askoo jedhamu

Fiichee:– Bakka amma dahannoo Xaliyaani ykn Xaliyaan mishig

jedhamu.

Kattaa:– ammas kattaa jedhama

Burayyuu:– Bakka amma burrayyuu, fi Gafarsa jedhamu

Harbuu Irreechaa: – bakka amma Raas Hayiluu safar jedhamu

Ona Abbichu

Burqaa Ejeree:– Bakka amma Inxooxxoo Kidana mirat

jedhamu, fi bakka amma Imbasiin Faransaay irra qubatee fi

naannoo isaa.

Baddaa Ejersaa :– Bakka amma Iyyasuus, Raas kaasaa safar

jedhamu

Hurruma: – Bakka amma Imbaasiin Faransaay, Xaliyaani fi

bataskaanni Abboo jedhamu jiru ammata

Ona xiixaa (Inxooxxoo)

Haxxee laalii:– bakka amma Shiroo meedaa fi Inxooxxoo

Maaramiin jiranii fi naannoo isaa ammata

Muujjaa:– bakka amma Shiroo meedaa jiru keessattuu itti

waamama.

Waayyuu: – bakka amma Qacanee Madanalam jedhamu ture

Karaa Qorxii: – bakka amma Balaay Zallaqaa mangad

jedhamuu fi Samen bar jedhamu ammata.

Ona Ekkaa.

Burqaa Qorichaa:– Bakka amma Yakkaa Mikaa´el xabal, laga

Qabbannaa, fi laga Daadhii jiran dabalata.

Karaa alloo riqicha:– Bakka amma Imbasiin Ingilizii, Imbasiin

Jarmanii, fi Imbasiin Raashaa jiran dabalata.

Harbuu:– bakka amma Gurdi shoolaa jedhamu dha.

Kotabee:– Ammas Kotabee jedhama

Doqaa Booraa: – Bakka amma Hayaa hulatti maazoriyaa

jedhamu dabalata

Ona Boolee

Garjii:– Ammas garjii dhumaan beekama

Bulbulaa:– Ammas Bulbulaa dhan beekama

Warra ganuu:– Ammas warra ganuun beekama

Ona Teechoo/Teessoo

Golboo:– bakka amma Marqos, warshaa qadaaddi (qorkii),

Qaallitti, Qeeraa, Goofaa jedhaman ammata.

Lumee:– bakka amma bataskaana Yooseef jiru kana dabalata

Laaftoo Tumtuu – bakka ammaa Bunnaanaa boordii jedhamu

ammata

Jaajaa:– bakka amma Biheere Tsiggee jedhamu ammata

Tulluu Ejersaa:– bakka amma Haannaa Maariyaam jedhamu

ammata

Tulluu dheertuu – bakka amma Goofaa beetamangist jedhamu

ammata

Baaboo:– bakka amma Addisuu Qeeraa jedhamu dabalata

Sammuu Gullallee:– bakka amma Meettaa darichaa jedhamu

ammata

Ona Caffee Aannanii

Caffee Muudaa: – Bakka amma manni murtii ol aanaa jiru

(lidataa) ammata

Harbuu: – Bakka amma Meksikoo, mana barnoota tagbaara’id

jiru, mana adabaa Finfinnee, bakka Saar bet jedhamu, bakka

Geejjaa safar jedhamu, mana barnootaa Dajjaa Baalchaa,

bakka oomisha dhugaatii wayin xajji, bakka oomisha kookaa

kollaa dabalata,

Harawaa:– bakka amma oomishini haadaa jiru ( qaaccaa

fabrika) jedhamu dabalata.

K.Ona Jaarsayu

Calcalli:– bakka amma Sar bet jedhamu dabalata

Mardee: – bakka amma “Arogee Awuropilan marefiya, Midir

Xoor”, ganda Tolasaa, fi Raphii jedhaman ammata.

Bakkanniisa: – bakka amma Makkaanisaa jedhamee

waamamu dha.amma

Ona Kolfee

Daalattii:– bakka Qaraaniyoo jedhamee waamamu,

Labu:– bakka amma Siga meeda, Taaxaq Xor safar jedhamu

ammata

Xaro :– bakka amma Axaanaa Taraa fi Faxino darash jedhamu

ammata.